Okres dojrzewania zajmuje szczególne miejsce w życiu człowieka i w całym procesie jego rozwoju, a składa się na to wiele przyczyn. Jest to okres przejściowy między harmonią i „doskonałością dziecięcą”, osiągniętą w końcu pierwszej dekady życia, a „doskonałością” i stabilizacją rozwoju człowieka dorosłego. Jednak przechodzenie z dzieciństwa w wiek dojrzały przebiega w sposób skomplikowany i burzliwy oraz trwa u człowieka wyjątkowo długo. Dojrzewanie jest procesem złożonym. Biolog rozumie dojrzewanie jako cykl przemian morfologicznych, psycholog – psychicznych. Według seksuologa jest to osiąganie pełnej reaktywności seksualnej i zdolności do prokreacji. Inaczej wreszcie rozumie dojrzewanie pedagog czy socjolog. Jest to okres o najintensywniejszym tempie wzrastania. Gwałtownemu jego przyspieszaniu zwanemu skokiem pokwitaniowym, towarzyszą zmiany w proporcjach i budowie ciała, różnicowanie sylwetki kobiecej i męskiej oraz zmiany anatomiczne i funkcjonalne wszystkich układów. Najbardziej jednak znamienna i decydująca o całym cyklu przemian jest czynność układu hormonalnego, a przede wszystkim gruczołów płciowych stąd też często określa się ten okres jako dojrzewanie płciowe.
W 7-9 roku życia przed wystąpieniem zewnętrznych oznak pokwitania, pojawiają się u dziewcząt zmiany nabłonka pochwy świadczące o rozpoczęciu tzw. drugiego przełomu hormonalnego to jest o wrażliwości narządów rodnych na działanie estrogenów wydzielanych przez własny jajnik.
Około 10 roku życia u dziewcząt i 12-13 u chłopców rozpoczyna się właściwa faza pokwitania. Pierwszym jej objawem zewnętrznym u chłopców jest powiększanie się jader a ok.6 miesięcy później początek rozwoju owłosienia łonowego i prącia oraz pewne przyspieszenie rozrostu ciała. Jednym z wcześniejszych objawów jest także wzmożone wydzielanie estrogenów, pod wpływem pobudzenia w tym kierunku przez FSH kory nadnerczy. Powoduje to u dziewcząt rozwój gruczołów sutkowych. Ma to miejsc także w pewnym stopniu u chłopców, w wyniku czego u ok. połowy z nich następuje obrzęk brodawek piersiowych, czyli ginekomastia. Kilka miesięcy po rozpoczęciu rozwoju owłosienia łonowego ma miejsce rozwój owłosienia pachowego. Ok. 2 lata od pojawienia się pierwszych objawów dojrzewania następuje pełny rozwój owłosienia łonowego i pachowego natomiast początek mutacji głosu oraz rozwoju zarostu twarzy. Innym z objawów jest wystąpienie skoku pokwitaniowego wysokości ciała, który u dziewcząt ma miejsce ok. 11-12 roku życia, u chłopców 13-14. Skok pokwitaniowy na ogol występuje na rok przed pojawieniem się menarche u dziewcząt a w roku poprzedzającym pierwsza polucje u chłopców. U dziewcząt menarche występuje przeciętnie w wieku 13 lat u chłopców polucja w wieku 14 lat. Występowanie pierwszych objawów dojrzewania u dziewcząt przed 8 rokiem życia a u chłopców przed 9, lub odpowiednio po 18 roku u dziewcząt i 20 u chłopców uważane jest za zaburzenie procesu dojrzewania płciowego. Pod koniec okresu pokwitania ma miejsce tak siły rozwój popędu płciowego jaki nie jest właściwy nigdy potem.
W okresie skok pokwitaniowego i wystąpienia menarche widzimy, że zmniejszeniu ulegają: wskaźnik międzykończynowy i barkowo-biodrowy, co świadczy o silniejszym rozroście na długości kończyn dolnych i barków, podczas gdy po okresie skoku pokwitaniowego i menarche silniejszy rozrost jest typowy dla kończyn górnych i bioder oraz nieco później dla długości tułowia. W okresie skoku pokwitaniowego, w wyniku intensywnych przyrostów kończyn dolnych, środek ciężkości ciała ulega statyka ciała. Kręgosłup charakteryzuje w okresie pokwitania znaczna lordoza lędźwiowa, przy małej kifozie piersiowej i silnym nachyleniu mostka. Układ ten wywoływany jest silnym rozwojem mięśni tylnej ściany tułowia. Gibkość kręgosłupa jest duża, wobec pewnej wiotkości mięśni towarzyszącej intensywnym przyrostom kości na długość, klatka piersiowa ulega dalszemu spłaszczeniu. Stopa jest wąska i wysoka, dobrze wysklepiona. Jak wspominałyśmy u dziewcząt w następnym roku po skoku pokwitaniowym wysokości ciała, pojawia się menarche, które Ne stanowi jednak ani początku, ani końca procesu dojrzewania płciowego. Jest natomiast sygnałem rozpoczęcia początkowo nieregularnych i często niekompletnych cykli miesięcznych. Zazwyczaj pół roku do 6 lat od momentu pojawienia się menarche następuje pełna płodność, dziewczęta wcześniej dojrzewające wcześniej stają się płodne.
U chłopców procesy opisane są nie tylko przesunięte w czasie (skok pokwitaniowy występuje o ok. 1,5-2 lat później), lecz także mają nieco inny charakter i inna jest w niektórych przypadkach chronologia zjawisk. Tak więc skok pokwitaniowy wysokości i ciężaru ciała występuje niemal w tym samym wieku, w jakim ma miejsce pierwsza polucja. Nieco przed tym okresem następuje znaczne zmniejszenie się przyrostów podściółki tłuszczowej, która dość silnie zwiększa się także bezpośrednio po skoku pokwitaniowym. Mniej więcej w rok po skoku pokwitaniowym następuje szczytowy wzrost siły mięśniowej, który przypada u chłopców już na okres pełnego rozwoju owłosienia łonowego i pachowego.
U obu płci w okresie skoku pokwitaniowego zauważa się pewne spłaszczenie kostnego szkieletu klatki piersiowej, jednak po ty okresie charakterystyczne jest jeszcze pewne zaokrąglenie jej przekroju. W okresie dorastania, który następuje po pokwitaniu, kręgosłup przyjmuje bardziej umiarkowane krzywizny z lekką tylko przewagą krzywizny lędźwiowej nad piersiową u kobiet, a względem ich zrównoważeniu u mężczyzn. W okresie tym na skutek dalszych przyrostów na długość tułowia zmniejsza się nieco udział długości kończyn dolnych w całej wysokości, przy dalszym rozwoju umięśnienia i tkanki tłuszczowej, sylwetka staje się mniej smukła. Siła mięśniowa zwiększa się już tylko w niewielkim stopniu, stopa ulega jeszcze pewnemu poszerzeniu i spłaszcza się jej wysklepienie. Wzrost pojemności życiowej płuc jest powolny i zanikając stopniowo prowadzi do stabilizacji tej cechy. W okresie soku pokwitaniowego wysokości i ciężaru ciała przyspiesza się odpowiednio rozrost wymiarów mięśnia sercowego. Ma to ważne znaczenie dla prawidłowego ukrwienia zwiększonej masy tkanek. Zbieżność tych procesów zdaje się wskazywać, że czynniki hormonalne, które powodują wzrost masy mięśni kończyn i tułowia, powodują także przyspieszenie rozrost mięśnia sercowego. W okresie skoku pokwitaniowego ma też miejsce okresowe przyspieszenie tętna krwi i zwiększenie ciśnienia tętna oraz ciśnienia tętniczego skurczowego, zaznacza się także pewien wzrost podstawowej przemiany materii.
Pisząc o dojrzewaniu młodzieży nie sposób pominąć rozwoju emocjonalnego. Nietrudno zauważyć, że pobudzenie emocjonalne w okresie dorastania jest nasilone. Dziewczęta i chłopcy śmieją się hałaśliwie, pokrzykują, popychają się. W początkowej fazie dorastania można obserwować dużą chwiejność (labilność) emocji. Na przykład po żywiołowej radości młody człowiek pogrąża się w smutku i na odwrót. Taka chwiejność emocjonalna niejednokrotnie utrudnia rozumienie dorastających i wychowawcze oddziaływanie na nich. Gdy labilność emocjonalna zanika, pojawia się skłonność do występowania nastrojów, jest ona większa u dziewcząt. Nastrojami nazywam słabo nasilone stany emocjonalne o dodatnim lub ujemnym znaku oraz nieokreślonej treści uczuciowej.
W okresie dojrzewania dochodzi do głosu nieznane przedtem uczucie, które powszechnie obejmuje się nazwą „miłość” lub „zakochanie”. Budzi się ono spontanicznie, przy czym większe nasilenie przejawia u dziewcząt, które są jakby predysponowane do kochania.
Wcześniej biologicznie dojrzewają dziewczęta niż chłopcy, a różnica wieku jest tu większa niż 1 rok. Największy rozrzut poziomu dojrzewania występuje w klasach 1-3 gimnazjum. Potem te różnice zacierają się i pod koniec nauki w szkole ponadgimnazjalnej klasa jest już dość jednolita pod względem rozwoju fizycznego. Wszystkie objawy dojrzewania mogą występować w różnej kolejności, w różnym nasileniu.
Nie bez znaczenia wydaje się czynnik rasowy. Mówi się o wpływie klimatu. Najwcześniej dojrzewa młodzież w strefie klimatu umiarkowanego, przy czym wyróżnia się tu region basenu Morza Śródziemnego. Natomiast Eskimosi i Lapończycy dojrzewają znacznie później.
Warunki bytowe, szeroko pojęty poziom życia, w tym żywienie, warunki higieniczno – zdrowotne czy nawet warunki mieszkaniowe, wydają się mieć wpływ na dojrzewanie. Jest więc tych czynników wiele. Stale jeszcze dzieci ze wsi dojrzewają później w stosunku do dzieci miejskich, przy czym w krajach rozwiniętych różnice te maleją.
DOJRZEWANIE PŁCIOWE PRZEDWCZESNE
Wyróżnia się występowaniem objawów dojrzewania u dziewcząt poniżej 8 roku życia. Występuje on w trzech postaciach:
- Przedwczesne dojrzewanie pochodzenia ośrodkowego
Następuje między 6 a 7 rokiem życia, ze względu na zbyt wczesną aktywizację ośrodka podwzgórzowego, który odpowiedzialny jest za właściwe wydzielanie gonadoliberyny (neurohormonu). U blisko połowy dziewcząt dojrzewanie przedwczesne następuje szybko, pierwsza miesiączka może nastąpić rok od momentu wystąpienia pierwszych objawów. Przypadek najmłodszej matki opisany medycznie to pięcioletnia peruwiańska dziewczynka. Uznano ja za najmłodszą matkę świata. Ważne ze urodziła ona syna zupełnie normalnego, był to niewątpliwie przypadek dojrzewania przedwczesnego.
- Przedwczesne dojrzewanie pochodzenia poza ośrodkowego
Występuje bardzo rzadko i przybiera dwie formy:
- Forma odznaczająca się rozwojem żeńskich cech płciowych, spowodowana podwyższonym poziomem estrogenów, które wydzielają nowotwory lub torbiele jajników, a także nowotwory nadnerczy. Występuje ona m.in. w przypadku niedoczynności tarczycy oraz na skutek leczenia przy pomocy estrogenów. Przeważnie nie dochodzi do pełnego rozwoju gonad, a w cyklu miesięcznym nie dochodzi do owulacji.
- Forma odznaczająca się rozwojem męskich cech płciowych (wirylizacją), co jest powodowane podwyższonym poziomem hormonów męskich – androgenów. Rozwija się w przypadku występowania wrodzonego przerostu nadnerczy, przy niektórych guzach jajników czy nadnerczy, a także gdy podawane są androgeny w postaci leków. Objawy towarzyszące temu typowi dojrzewania przedwczesnego to powiększenie łechtaczki oraz męski sposób owłosienia.
Dziewczęta dojrzewające przedwcześnie szybciej przechodzą pokwitaniowy wzrost wysokości, szybciej też przestają rosnąć. Przeważnie są też niższe od swoich rówieśniczek. Pojawia się sporadycznie masturbacja, jako sposób rozładowywania napięcia seksualnego. Osoby te są z reguły pełne kompleksów, mają niską samoocenę i są nerwowe. Z tego względu wymagają szczególnej opieki rodziny, wczesnej diagnostyki oraz specjalistycznego leczenia ginekologicznego.
- Łagodna postać dojrzewania płciowego przedwczesnego
Może przybierać trzy formy:
- a) Przedwczesne izolowane rozwijanie się gruczołów sutkowych, które jest najczęściej kontynuowaniem powiększenia piersi u noworodka, powstałego na skutek działania estragonów matki. Proces ten zapoczątkowywany jest w drugim roku życia lub nieco wcześniej i zanika samoistnie gdy dziecko osiąga 8 rok życia. Stan ten nie jest groźny i z reguły nie wymaga leczenia, a jedynie obserwacji.
- b) Przedwczesne miesiączki, występujące rzadko u dziewcząt, które nie ukończyły 9 roku życia. Występują one osobno, bez udziału innych objawów dojrzewania płciowego.
- c) Przedwczesny rozwój łonowego lub/i pachowego owłosienia, jako objaw izolowany, występujący u dziewcząt, które nie osiągnęły wieku 8 lat. W takich wypadkach uważa się go za jeden z wariantów dojrzewania prawidłowego, którego przyczyna tkwi w zbyt wczesnym zwiększeniu wydzielania androgenów przez nadnercza. Należy przy tym wykluczyć inne przyczyny androgenizacji, aby podać prawidłowe rozpoznanie i podjąć decyzję o nie stosowaniu leczenia. Dziewczęta, u których występuje przedwczesny rozwój owłosienia płciowego, z reguły na obszarze warg sromowych, czasem połączony z objawami trądziku i przyspieszeniem wzrostu, wymagają specjalistycznej konsultacji ginekologa-endokrynologa.
DOJRZEWANIE PŁCIOWE OPÓŹNIONE
Dojrzewanie płciowe opóźnione rozpoznaje się, gdy:
- a) cechy dojrzewania nie pojawiają się do 13 roku życia;
- b) między wystąpieniem pierwszych symptomów dojrzewania a pojawieniem się pierwszej miesiączki mija ponad 5 lat.
Wyróżniane są trzy odmiany dojrzewania opóźnionego:
– idiopatyczna (konstytucjonalna) – występująca najczęściej, najczęściej uwarunkowana genetycznie; dojrzewanie rozpoczyna się później, lecz zgodnie z tzw. wiekiem kostnym, a jego przebieg jest prawidłowy;
– pierwotna – jej przyczyna to pierwotne nieprawidłowości budowy oraz czynności jajników, które powstają na skutek chorób lub wad wrodzonych takich jak brak lub niedorozwój gonad (m.in. w zespole Turnera) lub też chorób nabytych, takich jak zapalenie przyusznych ślinianek czy różnego typu urazy;
– wtórna – powstaje ona na skutek wystąpienia pierwotnego uszkodzenia systemu podwzgórze – przysadka – jajnik, co jest związane ze spadkiem stężenia w krwioobiegu gonadotropin. Konsekwencją jest brak pobudzania jajników do wydzielania odpowiednich hormonów płciowych; wśród przyczyn tego zaburzenia są zarówno przyczyny stałe (częściowa lub całkowita niedoczynność przysadki lub podwzgórza), jak i przejściowe (jadłowstręt psychiczny, stres, zaburzenia hormonalne, jak np. cukrzyca, gdy nie są poddawane leczeniu).